معراج رسول اکرم

جبرئیل در آن شب بر آن حضرت نازل شد و مرکبى را که نامش‏ «براق‏» (2) بود براى او آورد و رسول خدا (ص) بر آن سوار شده و به سوى بیت المقدس حرکت کرد و در راه در چند نقطه ایستاد و نماز گزارد، یکى در مدینه و هجرتگاهى که سال هاى بعد رسول خدا(ص) بدانجا هجرت فرمود، یکى هم مسجد کوفه، دیگر در طور سینا و بیت اللحم - زادگاه حضرت عیسى (ع) - و سپس وارد مسجد الاقصى شد و در آنجا نماز گزارده و از آنجا به آسمان رفت.

و بر طبق روایاتى که صدوق (ره) و دیگران نقل کرده‏اند از جمله جاهایى را که آن حضرت در هنگام سیر بر بالاى زمین مشاهده فرمود سرزمین قم بود که به صورت بقعه‏اى مى‏درخشید و چون از جبرئیل نام آن نقطه را پرسید پاسخ داد: اینجا سرزمین قم است که بندگان مؤمن و شیعیان اهل بیت تو در اینجا گرد مى‏آیند و انتظار فرج دارند و سختی ها و اندوه ها بر آنها وارد خواهد شد.

و نیز در روایات آمده که در آن شب دنیا به صورت زنى زیبا و آرایش کرده خود را بر آن حضرت عرضه کرد ولى رسول خدا(ص) به او توجهى نکرده از وى در گذشت.

سپس به آسمان دنیا صعود کرد و در آنجا آدم ابوالبشر را دید، آن گاه فرشتگان دسته دسته به استقبال آمده و با روى خندان بر آن حضرت سلام کرده و تهنیت و تبریک گفتند، و بر طبق روایتى که على بن ابراهیم در تفسیر خود از امام صادق (ع) روایت کرده رسول خدا(ص) فرمود: فرشته‏اى را در آنجا دیدم که بزرگتر از او ندیده بودم و( بر خلاف دیگران) چهره‏اى درهم و خشمناک داشت و مانند دیگران تبریک گفت و خنده بر لب نداشت و چون نامش را از جبرئیل پرسیدم گفت: این مالک، خازن دوزخ است و هرگز نخندیده است و پیوسته خشمش بر دشمنان خدا و گنهکاران افزوده مى‏شود بر او سلام کردم و پس از این که جواب سلام مرا داد از جبرئیل خواستم دستور دهد تا دوزخ را به من نشان دهد و چون سرپوش را برداشت لهیبى از آن برخاست که فضا را فرا گرفت و من گمان کردم ما را فرا خواهد گرفت، پس از وى خواستم آن را به حال خود برگرداند. (3)

و بر طبق همین روایت در آن جا ملک الموت را نیز مشاهده کرد که لوحى از نور در دست او بود و پس از گفتگویى که با آن حضرت داشت عرض کرد: همه دنیا در دست من همچون درهم ( و سکه‏اى) است که در دست مردى باشد و آن را پشت و رو کند، و هیچ خانه‏اى نیست جز آن که من در هر روز پنج ‏بار بدان سرکشى مى‏کنم و چون بر مرده‏اى گریه مى‏کنند به آنها مى‏گویم  گریه نکنید که من باز هم پیش شما خواهم آمد و پس از آن نیز بارها مى‏آیم تا آن که یکى از شما باقى نماند، در اینجا بود که رسول خدا(ص) فرمود: به راستى که مرگ بالاترین مصیبت و سخت‏ترین حادثه است و جبرئیل در پاسخ گفت: حوادث پس از مرگ سخت‏تر از آن است.

و سپس فرمود:

و از آنجا به گروهى رسیدم که پیش روى آنها ظرف هایى از گوشت پاک و گوشت ناپاک بود و آنها ناپاک را مى‏خوردند و پاک را مى‏گذاردند، از جبرئیل پرسیدم: اینها چه کسانی هستند؟ گفت: افرادى از امت تو هستند که مال حرام مى‏خورند و مال حلال را وامى‏گذارند، و مردمى را دیدم که لبانى چون لبان شتران داشتند و گوشت هاى پهلوشان را چیده و در دهانشان مى‏گذاردند، پرسیدم: اینها چه کسانی هستند؟ گفت: اینها کسانى هستند که از مردمان عیبجویى مى‏کنند، مردمان دیگرى را دیدم که سرشان را به سنگ مى‏کوفتند و چون حال آنها را پرسیدم پاسخ داد: اینان کسانى هستند که نماز شامگاه و عشاء را نمى‏خواندند و مى‏خفتند. مردمى را دیدم که آتش در دهانشان مى‏ریختند و از نشیمن گاهشان بیرون مى‏آمد و چون وضع آنها پرسیدم، گفت: اینان کسانى هستند که اموال یتیمان را به ستم مى‏خورند، گروهى را دیدم که شکم هاى بزرگى داشتند و نمى‏توانستند از جا برخیزند گفتم : اى جبرئیل اینها کیان‏اند؟ گفت: کسانى هستند که ربا مى‏خورند، زنانى را دیدم که بر سینه آویزان بودند، پرسیدم: اینها چه زنانى هستند؟

گفت: زنان زناکارى هستند که فرزندان دیگران را به شوهران خود منسوب مى‏دارند و سپس به فرشتگانى برخوردم که تمام اجزاى بدنشان تسبیح خدا مى‏کرد. (4)

و از آنجا به آسمان دوم رفتیم و در آنجا دو مرد را شبیه به یکدیگر دیدم و از جبرئیل پرسیدم : اینان کیان‏اند؟ گفت: هر دو پسر خاله یکدیگر یحیى و عیسى (ع) هستند، بر آنها سلام کردم و پاسخ داده؛ تهنیت ورود به من گفتند و فرشتگان زیادى را که به تسبیح پروردگار مشغول بودند در آنجا مشاهده کردم .

و از آنجا به آسمان سوم رفتیم و در آنجا مرد زیبایى را دیدم که زیبایى او نسبت‏ به دیگران همچون ماه شب چهارده نسبت ‏به ستارگان بود و چون نامش را پرسیدم جبرئیل گفت: این برادرت یوسف است، بر او سلام کردم و پاسخ داده و تهنیت و تبریک گفت و فرشتگان بسیارى را نیز در آنجا دیدم .

از آنجا به آسمان چهارم رفتیم و مردى را دیدم و چون از جبرئیل پرسیدم گفت: او ادریس است که خدا وى را به اینجا آورده، بر او سلام کردم پاسخ داد و براى من آمرزش خواست و فرشتگان بسیارى را مانند آسمان هاى پیشین مشاهده کردم و همگى براى من و امت من مژده خیر دادند.

سپس به آسمان پنجم رفتیم و در آنجا مردى را به سن کهولت دیدم که دورش را گروهى از امتش گرفته بودند و چون پرسیدم کیست؟ جبرئیل گفت: هارون بن عمران است، بر او سلام کرده و پاسخ داد و فرشتگان بسیارى را مانند آسمان هاى دیگر مشاهده کردم .

آن گاه به آسمان ششم رفتیم و در آنجا مردى گندمگون و بلند قامت را دیدم که مى‏گفت: بنى اسرائیل پندارند من گرامى‏ترین فرزندان آدم در پیشگاه خدا هستم ولى این مرد از من نزد خدا گرامى‏تر است و چون از جبرئیل پرسیدم کیست؟ گفت: برادرت موسى بن عمران است، بر او سلام کردم جواب داد و همانند آسمان هاى دیگر فرشتگان بسیارى را در حال خشوع دیدم .

سپس به آسمان هفتم رفتیم و در آنجا به فرشته‏اى برخورد نکردم جز آن که گفت: اى محمد حجامت کن و به امت ‏خود نیز سفارش حجامت را بکن و در آنجا مردى را که موى سر و صورتش سیاه و سفید بود و روى تختى نشسته بود دیدم و جبرئیل گفت، او پدرت ابراهیم است، بر او سلام کردم جواب داد و تهنیت و تبریک گفت، و مانند فرشتگانى را که در آسمان هاى پیشین دیده بودم در آنجا دیدم، و سپس دریاهایى از نور که از درخشندگى چشم را خیره مى‏کرد و دریاهایى از ظلمت و تاریکى و دریاهایى از برف و یخ لرزان دیدم و چون بیمناک شدم جبرئیل گفت: این قسمتى از مخلوقات خداست .

و در حدیثى است که فرمود: چون به حجاب هاى نور رسیدم جبرئیل از حرکت ایستاد و به من گفت: برو!

در حدیث دیگرى فرمود: از آنجا به ‏« سدرة المنتهى‏» رسیدم و در آنجا جبرئیل ایستاد و مرا تنها گذارده گفت : برو! گفتم: اى جبرئیل در چنین جایى مرا تنها مى‏گذارى و از من مفارقت مى‏کنى؟ گفت: اى محمد اینجا آخرین نقطه‏اى است که صعود به آن را خداى عزوجل براى من مقرر فرموده و اگر از اینجا بالاتر آیم  پر و بالم مى‏سوزد، (5) آن گاه با من وداع کرده و من پیش رفتم تا آن گاه که در دریاى نور افتادم و امواج مرا از نور به ظلمت و از ظلمت‏ به نور وارد مى‏کرد تا جایى که خداى تعالى مى‏خواست مرا متوقف کند و نگهدارد آن گاه مرا مخاطب ساخته با من سخنانى گفت.

و در این که آن سخنانى که خدا به آن حضرت وحى کرده چه بوده است در روایات به طور مختلف نقل شده و قرآن کریم به طور اجمال و سربسته مى‏گوید:

« فاوحى الى عبده ما اوحى‏»؛ پس وحى کرد به بنده‏اش آنچه را وحى کرد.

و از این رو برخى گفته‏اند: مصلحت نیست در این باره بحث ‏شود زیرا اگر مصلحت‏ بود خداى تعالى خود مى‏فرمود، و بعضى هم گفته‏اند: اگر روایت و دلیل معتبرى از معصوم وارد شد و آن را نقل کرد، مانعى در اظهار و نقل آن نیست.

و در تفسیر على بن ابراهیم آمده که آن وحى مربوط به مسئله جانشینى و خلافت على بن ابیطالب (ع) و ذکر برخى از فضایل آن حضرت بوده، و در حدیث دیگر است که آن وحى سه چیز بود: 1. وجوب نماز 2. خواندن سوره بقره 3. آمرزش گناهان از جانب خداى تعالى غیر از شرک. در حدیث کتاب بصائر است که خداوند نام هاى بهشتیان و دوزخیان را به او وحى فرمود.

و به هر صورت رسول خدا(ص) فرمود: پس از اتمام مناجات با خداى تعالى بازگشتیم و از همان دریاهاى نور و ظلمت گذشته در« سدرة المنتهى‏» به جبرئیل رسیدم و به همراه او بازگشتیم .

ذکر روایاتی در باب معراج

درباره چیزهایى که رسول خدا(ص) آن شب در آسمان ها و بهشت و دوزخ و بلکه روى زمین مشاهده کرد روایات زیاد دیگرى نیز به طور پراکنده وارد شده که ما در زیر قسمتى از آنها را انتخاب کرده و براى شما نقل مى‏کنیم :

در احادیث زیادى که از طریق شیعه و اهل سنت از ابن عباس و دیگران نقل شده آمده است که رسول خدا(ص) صورت على بن ابی طالب را در آسمان ها مشاهده کرد و یا فرشته‏اى را به صورت آن حضرت دید و چون از جبرئیل پرسید در جواب گفت: چون فرشتگان آسمان اشتیاق دیدارعلى (ع) را داشتند خداى تعالى این فرشته را به صورت آن حضرت خلق فرمود و هر زمان که ما فرشتگان مشتاق دیدار على بن ابی طالب مى‏شویم به دیدن این فرشته مى‏آییم .

و در حدیث نیز آمده که صورت ائمه معصومین پس ازعلى(ع) را تا حضرت مهدى عجل الله تعالى فرجه الشریف در سمت راست عرش مشاهده کرد و چون پرسید، بدان حضرت گفته شد که اینان حجت هاى الهى پس از تو در روى زمین هستند و آخرین ایشان کسى است که از دشمنان خدا انتقام گیرد .

و نیز روایت ‏شده که رسول خدا(ص) فرمود: در آن شب خداوند مرا مامور کرد که على بن ابی طالب را پس از خود به جانشینى و خلافت منصوب دارم و فاطمه را به همسرى او درآورم .

و در چند حدیث نیز آمده که خداى تعالى و پیمبرانى را که دیدم از من سؤال مى‏کردند وصى خود على را چه کردى؟ پاسخ مى‏دادم: او را در میان امت ‏خود به‏ جاى نهادم و آنها مى‏گفتند: خوب کسى را جانشین خویش در میان امت قرار دادى .

و در حدیثى که صدوق(ره) در امالى نقل کرده چون رسول خدا(ص) به آسمان رفت پیرمردى را دید که در زیر درختى نشسته و بچه‏هایى اطراف او را گرفته‏اند، از جبرئیل پرسید: این مرد کیست؟ گفت: پدرت ابراهیم است، پرسید: این کودکان که اطراف او هستند کیستند؟ گفت: اینها فرزندان مردمان با ایمانى هستند که از دنیا رفته‏اند و اکنون ابراهیم به آنها غذا مى‏دهد، سپس از آنجا گذشت و پیرمرد دیگرى را دید که روى تختى نشسته و چون نظر به جانب راست ‏خود مى‏کند خوشحال و خندان مى‏شود و هر گاه به سمت چپ خود مى‏نگرد گریان مى‏گردد، به جبرئیل فرمود: این پیرمرد کیست؟ پاسخ داد: این پدرت آدم است که هر گاه مى‏بیند کسى داخل بهشت مى‏شود خوشحال و خندان مى‏گردد و چون کسى را مشاهده مى‏کند که به دوزخ مى‏رود گریان و اندوهناک مى‏شود...

تا آنجا که مى‏گوید:

... در آن شب خداى تعالى پنجاه نماز بر او و بر امت او واجب کرد و چون باز مى‏گشت عبورش به حضرت موسى افتاد پرسید: خداى تعالى چقدر نماز بر امت تو واجب کرد؟ رسول خدا(ص) فرمود: پنجاه نماز، موسى گفت: بازگرد و از خدا بخواه تخفیف دهد! رسول خدا(ص) بازگشت و تخفیف گرفت، ولى دوباره موسى گفت: بازگرد و تخفیف بگیر، زیرا امت تو( از این نظر) ضعیفترین امت ها هستند و از این رو بازگرد و تخفیف دیگرى بگیر چون من در میان بنى اسرائیل بوده‏ام و آنها طاقت این مقدار را نداشتند، و به همین ترتیب چند بار رسول خدا(ص) بازگشت و تخفیف گرفت تا آن که خداى تعالى نمازها را روزى پنج نماز مقرر فرمود: و چون باز موسى گفت: بازگرد، رسول خدا(ص) فرمود: دیگر از خدا شرم مى‏کنم که به نزدش بازگردم (6) و چون به ابراهیم خلیل الرحمان برخورد از پشت ‏سر صدا زد: اى محمد امت ‏خود را از جانب من سلام برسان و به آنها بگو: بهشت آبش گوارا و خاکش پاک و پاکیزه ودشت هاى بسیارى خالى از درخت دارد و با ذکر جمله‏ « سبحان الله والحمد لله و لا اله الا الله و الله اکبر ولا حول ولا قوة الا بالله‏» درختى در آن دشت ها غرس مى‏گردد، امت‏ خود را دستور ده تا درخت در آن زمین ها زیاد غرس کنند. (7)

شیخ طوسى (ره) در امالى از امام صادق (ع) از رسول خدا(ص) روایت کرده که فرمود: در شب معراج چون داخل بهشت‏ شدم قصرى از یاقوت سرخ دیدم که از شدت درخشندگى و نورى که داشت درون آن از بیرون دیده مى‏شد و دو قبه از دّر و زبرجد داشت از جبرئیل پرسیدم: این قصر برای کیست؟ گفت: از آن کسى که سخن پاک و پاکیزه گوید، و روزه را ادامه دهد ( و پیوسته گیرد) و اطعام طعام کند، و در شب هنگامى که مردم در خوابند تهجد - نماز شب - انجام دهد، على (ع) گوید: من به آن حضرت عرض کردم: آیا در میان امت ‏شما کسى هست که طاقت این کار را داشته باشد؟ فرمود: هیچ مى‏دانى سخن پاک گفتن چیست؟ عرض کردم : خدا و پیغمبر داناترند فرمود: کسى که بگوید: « سبحان الله والحمد لله ولا اله الا الله و الله اکبر»هیچ مى‏دانى ادامه روزه چگونه است؟ گفتم: خدا و رسولش داناترند، فرمود: ماه صبر- یعنى ماه رمضان - را روزه گیرد و هیچ روز آن را افطار نکند و هیچ دانى اطعام طعام چیست؟ گفتم : خدا و رسولش داناترند، فرمود: کسى که براى عیال و نانخواران - خود ( از راه مشروع) خوراکى تهیه کند که آبروى ایشان را از مردم حفظ کند، و هیچ مى‏دانى تهجد در شب که مردم خوابند چیست؟ عرض کردم : خدا و رسولش داناترند، فرمود : کسى که نخوابد تا نماز عشاء آخر خود را بخواند (8) - در آن وقتى که یهود و نصارى و مشرکین مى‏خوابند - . و در حدیثى که مجلسى (ره) در بحارالانوار از کتاب مختصر حسن بن سلیمان به سندش از سلمان فارسى روایت کرده رسول خدا(ص) در داستان معراج فرمود : چون به آسمان اول رفتیم قصرى از نقره سفید دیدم که دو فرشته بر در آن دربانى مى‏کردند، به جبرئیل گفتم : بپرس این قصر از کیست؟ و چون پرسید آن دو فرشته پاسخ دادند : از جوانى از بنى هاشم، و چون به آسمان دوم رفتیم قصرى بهتر از قصر قبلى از طلاى سرخ دیدم که به همانگونه دو فرشته بر در آن بودند و چون به جبرئیل گفتم و پرسید آن دو فرشته نیز در پاسخ گفتند : از جوانى از بنى هاشم است. و در آسمان سوم قصرى از یاقوت سرخ به همان گونه دیدم و چون از دو فرشته نگهبان آن پرسیدیم گفتند : مال جوانى است از بنى هاشم و در آسمان چهارم قصرى به همان گونه از دّر سفید بود و چون جبرئیل پرسید؟ باز هم دو فرشته نگهبان قصر گفتند : از جوانى از بنى هاشم است .

و چون به آسمان پنجم رفتیم چنان قصرى از دّر زرد رنگ بود و چون جبرئیل به دستور من صاحب آن را پرسید گفتند : مال جوانى از بنى هاشم است و در آسمان ششم قصرى از لؤلؤ و در آسمان هفتم از نور عرش خدا قصرى بود و چون جبرئیل پرسید باز همان پاسخ را دادند.

و چون بازگشتیم آن قصرها را در هر آسمانى به حال خود دیدیم به جبرئیل گفتم بپرس : این جوان بنى هاشمى کیست؟ و همه جا فرشتگان نگهبان گفتند : او على بن ابیطالب (ع) است.

حاجت جبرئیل

این حدیث را که متضمن فضیلتى از خدیجه - بانوى بزرگوار اسلام - مى‏باشد را می خوانیم :

عیاشى در تفسیر خود از ابوسعید خدرى روایت کرده که رسول خدا(ص) فرمود : در آن شبى که جبرئیل مرا به معراج برد چون بازگشتیم به او گفتم : اى جبرئیل آیا حاجتى دارى؟ گفت: حاجت من آن است که خدیجه را از جانب خداى تعالى و از طرف من سلام برسانى و رسول خدا(ص) چون خدیجه را دیدار کرد سلام خداوند و جبرئیل را به خدیجه رسانید و او در جواب گفت : « ان الله هو السلام و منه السلام و الیه السلام و على جبرئیل السلام‏».

خبر دادن رسول خدا(ص) از کاروان قریش

ابن هشام در سیره در ذیل حدیث معراج از ام هانى روایت کرده که گوید : رسول خدا(ص) آن شب را در خانه من بود و نماز عشاء را خواند و بخفت، ما هم با او به خواب رفتیم، نزدیکی هاى صبح بود که ما را بیدار کرد و نماز صبح را خوانده ما هم با او نماز گزاردیم آن گاه رو به من کرده فرمود : اى ام هانى من امشب چنان که دیدید نماز عشاء را با شما در این سرزمین  خواندم سپس به بیت المقدس رفته و چند نماز هم در آنجا خواندم و چنان که مشاهده مى‏کنید نماز صبح را دوباره در اینجا خواندم .

این سخن را فرموده برخاست که برود من دست انداخته دامنش را گرفتم به طورى که جامه‏اش پس رفت و به او گفتم: اى رسول خدا این سخن را که براى ما گفتى براى دیگران مگو که تو را تکذیب کرده و مى‏آزارند، فرمود: به خدا! براى آنها نیز خواهم گفت!

ام هانى گوید : من به کنیزک خود که از اهل حبشه بود گفتم : به دنبال رسول خدا(ص) برو و ببین کارش با مردم به کجا مى‏انجامد و گفتگوى آنها را براى من بازگوى .

کنیزک رفت و بازگشته گفت : چون رسول خدا(ص) داستان خود را براى مردم تعریف کرد با تعجب پرسیدند: نشانه صدق گفتار تو چیست و ما از کجا بدانیم تو راست مى‏گویى؟ فرمود : نشانه‏اش فلان کاروان است که من هنگام رفتن به شام در فلان جا دیدم و شترانشان از صداى حرکت ‏براق رم کرده یکى از آنها فرار کرد و من جاى آن را به ایشان نشان دادم و هنگام بازگشت نیز در منزل ضجنان (25 میلى مکه) به فلان کاروان برخوردم که همگى خواب بودند و ظرف آبى بالاى سر خود گذارده بودند و روى آن را با سرپوشى پوشانده بودند و کاروان مزبور هم اکنون از دره تنعیم وارد مکه خواهند شد، و نشانه‏اش آن است که پیشاپیش آنها شترى خاکسترى رنگ است و دو لنگه بار روى آن شتر است که یک لنگه آن سیاه مى‏باشد. و چون مردم این سخنان را شنیدند به سوى دره تنعیم رفته و کاروان را با همان نشانی ها که فرموده بود مشاهده کردند که از دره تنعیم وارد شد و چون آن کاروان دیگر به مکه آمد و داستان رم کردن شتران و گم شدن آن شتر را از آنها جویا شدند همه را تصدیق کردند.

محدثین شیعه رضوان الله علیهم نیز به همین مضمون - با مختصر اختلافى - روایاتى نقل کرده‏اند و در پایان برخى از آنها چنین است که چون صدق گفتار آن حضرت معلوم شد و راهى براى تکذیب و استهزا باقى نماند آخرین حرفشان این بود که گفتند: این هم سحرى دیگر از محمد!

ابوطالب و معراج

یعقوبى در تاریخ خود داستان معراج را به اشاره و اختصار نقل کرده و دنبال آن مى‏نویسد در آن شب ناگهان ابوطالب متوجه شد که رسول خدا(ص) گم شده است، ترسید مبادا قریش او را غافلگیر کرده و به قتلش رسانیده باشند از این رو هفتاد نفر از فرزندان عبدالمطلب را جمع کرد و به هر کدام شمشیرى داد و گفت : هر یک از شما پهلوى مردى از قریش جلوس کنید تا اگر مرا دیدید با محمد آمدم کارى انجام ندهید و گرنه هر یک از شما مردى را که پهلوى اوست ‏به قتل برساند و منتظر من نباشید و چون رسول خدا(ص) را در خانه  ام هانى دیدند نزد ابوطالب آورده و او نیز آن حضرت را به نزد قریش آورد و چون از جریان مطلع شدند موضوع براى آنها بسیار بزرگ جلوه‏گر کرد و دانستند که ابوطالب به سختى از او دفاع مى‏کند و از این رو هم عهد شدند که آن حضرت را بیازارند.

نگارنده گوید: پیش از این ذکر شد که میان اهل حدیث و تاریخ در وقت معراج و این که چه سالى اتفاق افتاد اختلاف است و این نقل روى آن است که معراج در زمان حیات ابوطالب اتفاق افتاده باشد چنان که بیشتر مورخین همین عقیده را دارند.

البته تذکر این مطلب نیز لازم است که روى هم رفته از روایات چنین استفاده مى‏شود که معراج رسول خدا(ص) به آسمان ها بیش از یک بار اتفاق افتاده و بعید نیست پاره‏اى از اختلافات نیز که در تاریخ وقوع معراج و کیفیت آن در روایات دیده مى‏شود از همین جا سرچشمه گرفته و هر کدام به یکى از آنها مربوط باشد. و اکنون در پایان ذکر این معجزه بد نیست ‏به طور فشرده درباره وقوع آن بحث کوتاهى داشته باشیم.

بحثى کوتاه درباره معراج و شق القمر و معجزات دیگر

اگر مطلبى از نظر قرآن و حدیث ثابت‏ شد ما به حکم اسلام آن را مى‏پذیریم و وقت ‏خود را به اشکال تراشی ها و توجیه و تاویل ها نمى‏گیریم .

مسئله معراج جسمانى رسول خدا(ص) و همچنین مسئله شق القمر - که هر دو در سال هاى آخر بعثت - و فاصله میان شروع محاصره بنى هاشم در شعب ابى طالب و وفات جناب ابوطالب اتفاق افتاده از مطالبى است که از نظر قرآن، حدیث و سخنان بزرگان از علم و حدیث ‏به اثبات رسیده و از معجزات مسلم آن حضرت به شمار رفته که بحث ‏بیشتر درباره اثبات آن و ذکر دلایل، نقلى و اجماع در کلمات بزرگان ما را از شیوه نگارش تاریخ خارج مى‏سازد و خواننده محترم مى‏تواند به کتاب هاى کلامى، تاریخى و حدیثى که در این باره نوشته و بحث کرده‏اند مراجعه نماید. (9)

زیرا ما وقتى مسئله نبوت را پذیرفتیم و به ‏«غیب‏» ایمان آورده و معجزه را قبول کردیم دیگر جایى براى بحث و رد و ایراد و تاویل و توجیه باقى نمى‏ماند، مگر با کدام تجزیه و تحلیل مادى مسئله شکافتن سنگ سخت ‏با ضربه چوب و بیرون آمدن دوازده چشمه آب گوارا قابل توجیه است (10) ، و با کدام حساب ظاهرى حاضر کردن‏ تخت ‏بلقیس در یک چشم بر هم زدن از صنعا به بیت المقدس قابل درک و قبول است (11) ، و با کدام وسیله‏اى - جز معجزه - مى‏توان عصاى چوبى را به اژدهایى بزرگ‏ «ثعبان مبین‏» تبدیل نمود (12) ، و یا با زدن همان عصاى چوبین به دریا مى‏توان آن را شکافت، و دوازده شکاف در آن پدیدار کرد، (13) و لشکرى عظیم را از آن دریا عبور داد.

اینها و امثال اینها معجزاتى است که در قرآن کریم آمده و روایات صحیحه اثبات آنها را تضمین کرده که از آن جمله است معجزه معراج جسمانى و«شق القمر» و در برابر آنها نمى‏توان با تئوری ها و فرضیه‏هایى همچون‏ «محال بودن خرق و التیام در افلاک‏» و هیئت ‏بطلمیوسى (14) که سال ها و قرن ها به عنوان یک قانون مسلم علم هیئت مورد قبول دانشمندان بوده و امروزه بطلان آن به اثبات رسیده و به صورت‏ مضحکه‏اى درآمده است ‏به تاویل و توجیه این آیات و روایات دست زد، چنان که برخى در گذشته و یا امروز متاسفانه این کار را کرده‏اند.

اساس این توجیهات و تاویلات آن است که ظاهرا اینان معناى صحیح ‏«نبوت‏» و« وحى‏» و ارتباط انبیاء را با عالم غیب و حقیقت جهان هستى را ندانسته و یا همه را خواسته‏اند با فکر مادى و عقل ناقص خود فهمیده و تجزیه و تحلیل کنند، و قدرت لایزال و بى انتهاى آفریدگار جهان را از یاد برده‏اند و در نتیجه به چنین تاویلاتى دست زده‏اند و گرنه به گفته ‏« ویلیم جونز» (15) :

«آن قدرت بزرگى که این عالم را آفرید از این که چیزى از آن کم کند یا چیزى بر آن بیفزاید عاجز و ناتوان نخواهد بود!» و به گفته آن دانشمند دیگر اسلامى ‏«دکتر محمد سعید بوطى‏» (16) اطراف وجود ما و بلکه خود وجودمان را همه گونه معجزه‏اى فرا گرفته ولى به خاطر انس و الفتى که ما با آنها پیدا کرده‏ایم براى ما عادى شده و آنها را معمولى مى‏دانیم در صورتى که در حقیقت هر کدام معجزه و یا معجزاتى شگفت انگیز است.

مگر این ستارگان بى شمار، و حرکت این افلاک، و قانون جاذبه زمین و یا ستارگان دیگر، و حرکت ماه و خورشید، و این نظم دقیق و حساب شده، و خلقت این همه موجودات ریز و درشت ‏بلکه خلقت ‏خود انسان - که آن دانشمند بزرگ او را موجود ناشناخته نامیده - و گردش خون در بدن، مسئله روح، و مسئله مرگ و حیات، و هزاران مسئله پیچیده و مرموز دیگرى که در وجود انسان و خلقت ‏حیوانات و موجودات دیگر به کار رفته و موجود است معجزه نیست!

با اندکى تامل و دقت انسان به اعجاز همگى پى برده و همه را معجزه مى‏داند ولى از آنجا که مانوس و مالوف بوده براى ما صورت عادى پیدا کرده و از حالت اعجازى آنها غافل شده‏ایم .

بارى همان گونه که گفتیم : در مسئله معراج و شق القمر هر چه را براى ما از نظر قرآن و حدیث صحیح به اثبات رسیده مى‏پذیریم، و اما پاره‏اى از روایات غیر صحیح و به‏ اصطلاح‏ «شاذ»ى را که در کتاب ها دیده مى‏شود، مانند آن که در مسئله شق القمر نقل شده که ماه به دو نیم شد و به گریبان رسول خدا رفت و سپس نیمى از آستین راست و نیمى از آستین چپ آن حضرت خارج شده و دوباره به آسمان رفت و به یکدیگر چسبید.

نمى‏پذیریم و بلکه این گونه نقلها را مجعول مى‏دانیم .

و یا پاره‏اى از خصوصیات و روایاتى که در داستان معراج و مشاهدات رسول خدا(ص) در آسمان ها و بهشت و دوزخ آمده و روایت صحیح و نقل معتبرى آن را تایید نکرده ما نمى‏پذیریم و اصرارى هم به قبول آن نداریم .

در پایان، تذکر این نکته هم لازم است که با این که قدرت خداى تعالى محدود به حدى نیست ولى معجزه بر محال عقلى تعلق نمى‏گیرد، و آنچه مورد تعلق معجزه قرار مى‏گیرد امورى است که به طور عادى محال به نظر مى‏رسد، مثلا تبدیل چوبى  بى جان به صورت حیوانى جاندار عقلا محال نیست، و یکى از نوامیس خلقت و قوانین منظم این جهان هستى است و هر روز میلیاردها جسم بى جان و جماد است که به صورت نبات و حیوان در مى‏آید، و به تعبیر ملاى رومى از جمادى میرد و «نامى‏» شود، و از«نما» میرد به حیوان سر زند، و از عالمى به عالم دیگر رخت‏ بر مى‏کشد، و یا اگر انسانى بخواهد از جایى به جاى دور دیگرى منتقل گردد، و یا جسمى را بخواهند از شهرى به شهرى جا به‏ جا کنند به طور عادى ساعت ها و یا روزها و ماهها وقت لازم دارد، که معجزه این فاصله و وقت را با قدرت الهى مى‏گیرد چنان که با پیشرفت وسایل و صنعت و به کمک عقل و فکر بشر توانسته‏اند مقدارى از این کار را با ابزار علمى انجام دهند، و در علم کشاورزى آن قدر پیشرفت کرده‏اند که بر طبق برخى از خبرها توانسته‏اند تخم گوجه فرنگى را در زمین بکارند و با کودهاى مخصوص و مدرنیزه کردن کار، پس از 18 روز گوجه فرنگى تازه از بوته آن بچینند، و یا امروزه مى‏شنویم سفینه‏هایى ساخته‏اند که دور کره زمین را در فاصله یک ساعت و ده دقیقه مى‏پیماید، در صورتى که اگر صد سال پیش کسى ادعا مى‏کرد که ممکن است روزى چنین کارى انجام شود مردم جهان آن را انکار کرده گوینده را به دیوانگى منسوب مى‏داشتند، و شاید همانند گالیله بیچاره که کرویت زمین را کشف و اظهار کرد او را به دار مى‏آویختند، و یا به زندان مى‏افکندند. و این نکته هم فراموش نشود که طبق قانون علیت و اسباب، معجزه را نیز علت و سببى است غیرمرئى که آن قدرت بى انتهاى حق تعالى، و امر و اذن پروردگار متعال است، چنان که خداى تعالى در سوره مؤمن فرماید :

«و ما کان لرسول ان یاتى بآیة الا باذن الله فاذا جاء امرالله قضى بالحق... » (17)

و به گفته ملاى رومى که اشعار او را در داستان اصحاب فیل خواندید :

هست‏ بر اسباب اسبابى دگر

 در سبب منگر در آن افکن نظر (18)

پى‏نوشت‏ها:

1. و جالب اینجاست که برخى از نویسندگان معاصر معراج رسول خدا(ص) را به وحدت وجودى که در کلام پاره‏اى از عرفا و متصوفه دیده مى‏شود تطبیق و تاویل کرده که از عدم اعتقاد به معجزه و امثال اینها سرچشمه مى‏گیرد.

2. در توصیف ‏«براق‏» در چند حدیث آمده که فرمود : از الاغ بزرگتر و از قاطر کوچکتر بود، داراى دو بال بود و هر گام که بر مى‏داشت تا جایى را که چشم مى‏دید مى‏پیمود، ابن هشام در سیره گفته : براق همان مرکبى بود که پیغمبران پیش از آن حضرت نیز بر آن سوار شده بودند . و در حدیثى است که فرمود : صورتى چون صورت آدمى و یالى مانند یال اسب داشت، و پاهایش مانند پاى شتر بود. و برخى از نویسندگان روز هم در صدد توجیه و تاویل بر آمده و«براق‏» را از ماده برق گرفته و گفته‏اند : سرعت این مرکب همانند سرعت ‏برق و نور بوده است.

3. و در حدیثى که صدوق(ره) از امام باقر(ع) نقل کرده رسول خدا(ص) را از آن پس تا روزى که از دنیا رفت کسى خندان ندید.

4. صدوق(ره) در کتاب عیون به سند خود از امیرالمؤمنین(ع) روایت کرده که فرمود : من و فاطمه نزد پیغمبر(ص) رفتیم و او را دیدم که به سختى مى‏گریست و چون سبب پرسیدم فرمود شبى که به آسمان ها رفتم زنانى از امت ‏خود را در عذاب سختى دیدم و گریه‏ام براى سختى عذاب آنهاست. زنى را به موى سرش آویزان دیدم که مغز سرش جوش آمده بود، زنى را به زبان آویزان دیدم که از حمیم (آب جوشان) جهنم در حلق او مى‏ریختند، زنى را به سینه هایش آویزان دیدم، زنى را دیدم که گوشت تنش را مى‏خورد و آتش از زیر او فروزان بود، زنى را دیدم که پاهایش را به دست هایش بسته بودند و مارها و عقرب ها بر سرش ریخته بودند، زنى را کور و کر و گنگ در تابوتى از آتش مشاهده کردم که مخ سرش از بینى او خارج مى‏شد و بدنش را خوره و پیسى فرا گرفته بود، زنى را به پاهایش آویزان در تنورى از آتش دیدم، زنى را دیدم که گوشت تنش را از پایین تا بالا به مقراض- قیچی- آتشین مى‏بریدند، زنى را دیدم که صورت و دست هایش سوخته بود و امعاء خود را مى‏خورد، زنى را دیدم که سرش سر خوک و بدنش بدن الاغ و به هزار هزار نوع عذاب گرفتار بود و زنى را به صورت سگ دیدم که آتش از پایین در شکمش مى‏ریختند و از دهانش بیرون مى‏آمد و فرشتگان با گرزهاى آهنین به سر و بدنشان مى‏کوفتند.

فاطمه که این سخن را از پدر شنید پرسید : پدر جان آنها چه عمل و رفتارى داشتند که خداوند چنین عذابى برایشان مقرر داشته بود؟ فرمود: دخترم! اما آن زنى که به موى سر آویزان شده بود زنى بود که موى سر خود را از مردان نامحرم نمى‏پوشانید، اما آن که به زبان آویزان بود زنى بود که با زبان شوهر خود را مى‏آزرد، آن که به سینه آویزان بود زنى بود که از شوهر خود در بستر اطاعت نمى‏کرد، زنى که به پاها آویزان بود زنى بود که بى اجازه شوهر از خانه بیرون مى‏رفت، اما آن که گوشت ‏بدنش را مى‏خورد آن زنى بود که بدن خود را براى مردم آرایش مى‏کرد، اما زنى که دست هایش را به پاها بسته بودند و مار و عقرب ها بر او مسلط گشته زنى بود که به طهارت بدن و لباس خود اهمیت نداده و براى جنابت و حیض غسل نمى‏کرد و نظافت نداشت و نسبت ‏به نماز خود بى‏اهمیت ‏بود، اما آن که کور و کر و گنگ بود آن زنى بود که از زنا فرزند دار شده و آن را به گردن شوهرش مى‏انداخت، آن که گوشت تنش را به مقراض مى‏بریدند آن زنى بود که خود را در معرض مردان قرار مى‏داد، آن که صورت و بدنش سوخته و از امعاء خود مى‏خورد زنى بود که وسایل زنا براى دیگران فراهم مى‏کرد. آن که سرش سر خوک و بدنش بدن الاغ بود زن سخن چین دروغگو بود و آن که صورتش صورت سگ بود و آتش در دلش مى‏ریختند زنان خواننده و نوازنده بودند... و سپس به دنبال آن فرمود :

واى به حال زنى که شوهر خود را به خشم آورد و خوشا به حال زنى که شوهر از او راضى باشد.

5. سعدى در این باره گوید :

چنان گرم در تیه قربت ‏براند

که در سدرة جبریل از او باز ماند

بدو گفت: سالار بیت الحرام

 که اى حامل وحى  برتر خرام

چو در دوستى مخلصم یافتى

عنانم ز صحبت چرا تافتى

بگفتا فراتر مجالم نماند

 بماندم که نیروى بالم نماند

اگر یک سر موى برتر پرم

فروغ تجلى بسوزد پرم

6. به این مضمون روایات دیگرى هم از طریق شیعه و اهل سنت نقل شده. ولى جاى مناقشه در این حدیث در چند جا به چشم مى‏خورد. چنان که سید مرتضى (ره) در تنزیه الانبیاء فرموده، و در صحت آن تردید کرده، والله العالم .

7. در حدیث دیگرى که على بن ابراهیم در تفسیر خود نقل کرده رسول خدا(ص) فرمود: چون به معراج رفتم وارد بهشت ‏شده و در آنجا دشت هاى سفیدى را دیدم و فرشتگانى را مشاهده کردم که خشت هایى از طلا و نقره روى هم گذارده و ساختمان مى‏سازند و گاهى هم دست از کار کشیده به حالت انتظار مى‏ایستند، از ایشان پرسیدم : چرا گاهى مشغول شده و گاهى دست مى‏کشید؟ گفتند: گاهى که دست مى‏کشیم منتظر رسیدن مصالح هستیم، پرسیدم مصالح آن چیست؟ پاسخ دادند گفتار مؤمن که در دنیا مى‏گوید : «سبحان الله والحمد لله ولا اله الا الله و الله اکبر» که هر گاه این جمله را مى‏گوید ما شروع به ساختن مى‏کنیم، و هر گاه خود دارى مى‏کند ما هم خوددارى مى‏کنیم .

8. منظور همین نماز عشاء است که شبها مى‏خوانند، چون معمولا آن را آخر شب هنگام خفتن مى‏خوانده‏اند آن را«عشاء» آخر نامیده‏اند.

9. براى توضیح بیشتر به کتاب هاى بحارالانوار، ج 19، (چاپ جدید)، مجمع البیان، ج 3، ص 395، ج 5، ص 186، تفسیر المیزان، ج 19، صص 64 - 60، ج 13، صص 2 به بعد، فقه السیرة، صص 154 - 146، الصحیح من السیرة، ج 2، ص 112، فروغ ابدیت، ج 1، ص 305 و کتاب هاى عربى و فارسى دیگرى که در این زمینه قلم فرسایى و بحث کرده‏اند مراجعه نمایید.

10. « و اوحینا الى موسى اذ استسقاه قومه ان اضرب بعصاک الحجر، فانبحست منه اثنتا عشرة عینا... » سوره اعراف، آیه 160.

11. « قال الذى عنده علم من الکتاب انا آتیک به قبل ان یرتد الیک طرفک... » سوره نمل، آیه 40.

12. « فالقى عصاه فاذا هى ثعبان مبین... » سوره شعراء، آیه 32.

13. به آیات مبارکه سوره بقره، آیه 50، سوره طه، آیه 77، سوره شعراء، آیه 63 و سوره دخان، آیه 24 مراجعه شود.

14. بر طبق نظریه بطلمیوس یونانى که قرن ها مورد قبول دانشمندان جهان قرار گرفته بود افلاک را اجسامى بلورین مى‏دانستند و مجموعه آنها را نیز نه فلک مى‏پنداشتند که همانند ورقه‏هاى پیاز روى هم قرار گرفته و ستارگان نیز همچون گل میخى بر آنها چسبیده بود و حرکت ‏ستارگان را نیز با حرکت افلاک مى‏گرفت، یعنى هر فلکى حرکتى داشت و قهرا با حرکت فلک گل میخى هم که بر آن چسبیده بود حرکت مى‏کرد و روى این نظریه مى‏گفتند خرق و التیام - یعنى شکسته و بسته شدن - در آنها محال است، و چون شق القمر - و دو نیم شدن ماه - و همچنین داستان معراج جسمانى رسول خدا مستلزم خرق و التیام در افلاک مى‏شد آن را منکر شده و یا دست ‏به تاویل و توجیه در آنها مى‏زدند، غافل از آن که قرن ها قبل از جا افتادن این نظریه غلط، قرآن کریم آن را مردود دانسته و پنبه افلاک پوسته پیازى را زده است، آنجا که درباره خورشید و ماه و فلک گوید: «و الشمس تجرى لمستقر لها ذلک تقدیر العزیز العلیم، و القمر قدرناه منازل حتى عاد کالعرجون القدیم، لا الشمس ینبغى لها ان تدرک القمر ولا اللیل سابق النهار و کل فى فلک یسبحون‏» سوره یس، آیه‏هاى 40 – 38 که اولا حرکت و جریان را به خود خورشید و ماه نسبت مى‏دهد، و ثانیا «فلک‏» را مدار آنها دانسته و ثالثا حرکت آنها را در این مدار به صورت‏ «شنا» و شناورى بیان فرموده، و فضاى آسمان بى‏انتها را به صورت دریاى بی کرانى ترسیم فرموده که این ستارگان همچون ماهیان در آن شناورند. و علم و کشفیات و اختراعات جدید و سفینه‏هاى فضایى و موشک ها و آپولوها و لوناها نیز این حقیقت قرآن را به اثبات رسانید، و بر نظر ‏بطلمیوسى خط بطلان کشیده و در زوایاى تاریخ دفن کرد.

15. فقه السیرة، صص 151 - 150.

16. همان .

17. سوره مؤمن، آیه 78.

18. خواننده محترم مى‏تواند براى اطلاع بیشتر از این بحث‏ به تفسیر شریف المیزان، ج 1، صص 57 به بعد مراجعه نماید.

کتاب: زندگانى حضرت محمد (ص) ص 196.